Jak filozofia i Medycyna Wschodu opowiadają o energii Qi?

Koncept Qi i Jin-Jang

W 2013 roku zaczęła się moja przygoda z Tradycyjną Medycyną Wschodu, właśnie wtedy byłam na ostatnim roku doktoratu z astrofizyki na Uniwersytecie w Barcelonie. Uczestnicząc w zajęciach w instytucie Shon (Mataró, Hiszpania) z zakresu Tradycyjnej Medycyny Chińskiej i Koreańskiej, którą dla ujednolicenia nazywam Tradycyjną Medycyną Wschodu, wielokrotnie przeżywałam stany nieopisanego podziwu i radości, gdy dotykaliśmy tematów z filozofii i kosmologii wschodu. Szczególny zachwyt wywołuje we mnie niezmiennie po dziś dzień ich znane od starożytności podejście do energii i materii. Podejście proponowane przez chińskich filozofów jest bardzo zbliżone do tego co głosi współczesna fizyka, ale rozwijało się kilka wieków a nawet tysięcy lat wcześniej. Dlatego warto pokontemplować ten temat, dzięki czemu każdy z nas może dotknąć jeszcze głębszego zrozumienia świata. W końcu w skali kosmicznej wszyscy ludzie są naszymi przodkami.

Oprócz wiedzy zdobytej na zajęciach od moich dwóch wspaniałych mistrzów, bardzo dużo nauczyłam się czytając dzieła światowej sławy pisarza, akupunkturzysty i eksperta Medycyny Chińskiej, Giovanniego Maciocia. Autor ten znając język chiński czytał oryginalną literaturę medyczną wschodu i potem w swoich książkach tłumaczył ją umiejętnie, tak by była zrozumiała dla umysłów świata zachodniego. Poniższe rozważania opieram o dzieło Los Fundamentos de la Medicina China Giovanni Maciocia i są moim luźnym tłumaczeniem z hiszpańskiego, zatem wybaczcie, jeśli czasem dojdzie do słowotwórstwa lub pewne terminy nie pokryją się z polskimi odpowiednikami podawanymi w innych źródłach.

Czym właściwie jest Qi w ujęciu filozofii i Tradycyjnej Medycyny Wschodu?

Qi jest najbardziej fundamentalną substancją we wszechświecie. Chiński ideogram Qi składa się z dwóch części: oznacza ryż oraz parę wodną, gaz, część eteryczną, oznacza zatem coś co na raz może być materialne i niematerialne. W wyniku transformacji Qi może przechodzić z gęstszego stanu materii do subtelniejszego, tak jak para unosi się nad ryżem gotującym się w garnku.

Przetłumaczenie terminu Qi na języki europejskie nie jest takie proste ze względu na fundamentalne różnice w światopoglądzie, mentalności i filozofii. Qi można by przetłumaczyć jako siłę witalną, siłę życia, możliwość ruchu, zdolność do wykonania pracy. Według filozofii wschodu Qi to jest energia i materia zarazem, na raz coś materialnego jak i niematerialnego, coś co może manifestować się w różny sposób i być różnymi rzeczami w różnych sytuacjach, o różnym stopniu zmaterializowania. Osobiście bardzo lubię pojecie Qi jako kontinuum materii i energii, gdzie materia i energia płynnie przechodzą jedna w drugą.

Qi leży u podstaw wszystkich fenomenów we wszechświecie i zapewnia ciągłość między formą, a subtelniejszymi stanami energetycznymi. Nieskończona różnorodność tych fenomenów jest wynikiem nieprzerwanego zagęszczania i rozpraszania się Qi. „Najczystsze i najlżejsze elementy (unoszące się ku górze) utworzyły niebo; najgęstsze i najcięższe opadające w dół utworzyły ziemię…” Zatem terminów „niebo” i „ziemia” używa się często do określenia dwóch stanów przeciwnych Qi: skrajne rozrzedzenie i dyspersja oraz skrajna kondensacja i agregacja.

Starożytne chińskie dzieła filozoficzne opisują: „Dao powstało z Pustki, a Pustka stworzyła wszechświat. Wszechświat wyprodukował Qi. To co było jasne i lekkie uniosło się i stało się niebem, to co było ciężkie i ciemniejsze zestaliło się i uformowało ziemię.”  Wielka Pustka nie była tylko pustką, a Qi w stanie ciągłości. Według starożytnych filozofów wschodu życie i śmierć same w sobie są niczym innym jak skupianiem i rozpraszaniem się Qi: „Qi tworzy ciało człowieka podobnie jak woda zamienia się w lód. Tak jak woda zamarza w lód, Qi krzepnie, tworząc ludzkie ciało. Kiedy lód się topi, staje się wodą. Kiedy człowiek umiera, ponownie staje się duchem (Shen). Nazywa się to duchem w taki sam sposób, w jaki stopiony lód zmienia swoją nazwę na wodę.”  Poprzez kondensację i rozpraszanie Qi powstają miriady zjawisk we wszechświecie. Rzeczy z konieczności rozpadają się i wracają do Wielkiej Pustki. „Jeśli Qi skondensuje się, jej widoczność staje się możliwa i pojawiają się formy fizyczne.”

Powyższe wglądy filozoficzne na naturę zjawisk we wszechświecie doprowadziły myślicieli wchodu do rozpoznania niezniszczalności materii-energii, co jest innym ujęciem pierwszej zasady termodynamiki. „Każde narodziny są kondensacją, a każda śmierć jest rozproszeniem. Narodziny nie są zyskiem, śmierć nie jest stratą…„ „Pomimo kondensacji i rozproszenia Qi, jej pierwotnej substancji nie można nigdy zwiększyć ani zmniejszyć.” 

„Qi jest ciągłym stanem materii, który w wyniku kondensacji daje fizyczną formę Xing. Xing jest nieciągłą formą materii wytwarzającą Qi, gdy się rozprasza.”

Powyższe rozważania aplikują się do Tradycyjnej Medycyny Chińskiej, gdyż starożytni filozofowie i lekarze wschodu widzieli połączenie człowieka z wszechświatem:

„Połączenie Qi nieba i Qi ziemi nazywa się istotą ludzką.” Medycyna chińska bardzo podkreśla relacje człowieka z otaczającym go środowiskiem. Podobnie jak Qi jest podłożem wszechświata jest również podłożem życia człowieka. „Qi jest korzeniem(źródłem) człowieka” .

W Medycynie Wschodu Qi ma dwa główne aspekty. Po pierwsze Qi reprezentuje czystą esencję wyprodukowaną przez organy wewnętrzne, która ma za zadanie odżywiać ciało i umysł. Ta esencja może przyjmować różne formy w zależności od swojej lokalizacji i funkcji. Zatem pojawia się wiele typów Qi w ciele człowieka, jest to jednak tak naprawdę jedno Qi, które manifestuje się w różnych formach. Na przykład Qi odżywcze znajduje się wewnątrz ciała. Jego funkcją jest odżywianie i jest gęstsze od Qi obronnego, które znajduje się na zewnątrz między skórą a mięśniami i ochrania ciało.

Drugim aspektem w jakim się używa terminu Qi w Medycynie Chińskiej jest odniesienie się do aktywności organów wewnętrznych i ich funkcji. W tym kontekście Qi nie oznacza tak jak powyżej opisaliśmy czystej esencji, a opisuje zbiór wszystkich funkcji i czynności jakie wykonuje dany organ. Na przykład, gdy odnosimy się do Qi wątroby mamy na myśli wszystkie jej aktywności i funkcje.

Jin-Jang

Prawdopodobnie najprostsza i najbardziej reprezentatywna teoria wywodząca się z Tradycyjnej Medycyny Wschodu. Można by powiedzieć, że cała fizjologia, patologia i leczenie w Medycynie Wschodu sprowadzają się ostatecznie do Jin-Jang. To pojęcie jest bardzo proste, ale w swej prostocie niezwykle głębokie.

Logika Zachodniej jest oparta na zestawieniu przeciwieństw: prawda/fałsz, jest to podstawowa zasada logiki Arystotelesa. Jest to tak zwana logika dwuwartościowa. „W systemie tym każde zdanie mające sens jest albo prawdziwe, albo fałszywe” (http://www.deltami.edu.pl/temat/fizyka/fizyka_kwantowa/2016/01/28/Logika_kwantowa/). Według tej logiki przeciwieństwa nie mogą być oba prawdziwe. Ten koncept dominował nasze myślenie przez 2000 lat, aż do pojawienia się mechaniki kwantowej. Chiński koncept Jin-Jang jest radykalnie inny od tego systemu myślowego: Jin i Jang reprezentują wielkości przeciwstawne, ale zarazem uzupełniające się. Każda rzecz lub fenomen mogą być zarazem sobą i swoim przeciwieństwem. Jin zawiera nasionko Jang i vice versa. W zachodniej filozofii postawiliśmy przeciwko sobie te bieguny, one się wykluczają, we wschodniej filozofii dodano wzajemne dopełnianie się przeciwieństw, co całkowicie zmienia koncept.

Jin-cząsteczkowy charakter Qi, zlokalizowany, skoncentrowany, symbolizuje to najbardziej materialne, gęste stany materii.

Jang-falowy charakter Qi, ekspansywny, nielokalny, symbolizuje to najmniej materialne, energia, eter, subtelne.

Jin i Jang się wzajemnie uzupełniają, są to komplementarne aspekty Qi, można tu dostrzec znamiona kwantowości.

Ponieważ jestem fizykiem z wykształcenia widzę ogromne podobieństwo w postrzeganiu energii-materii przez filozofów wschodu do założeń i odkryć fizyki kwantowej. Logika Jin-Jang przypomina bardzo logikę trójwartościową (logikę kwantowę) zaaplikowaną przez mechanikę kwantową, którą tak pięknie opisuje pan prof. dr Iwo Białynicki-Birula (Młody Matematyk czasopismo dla młodzieży szkolnej):

„W latach dwudziestych było już wiadomo, że w świecie atomowym obowiązują inne niż w życiu codziennym prawa rozumowania. Konieczność wprowadzenia innej logiki najdobitniej wynikała z odkrycia w roku 1927., przez Heisenberga, zasady nieoznaczoności. Zasada ta przetłumaczona na język logicznych reguł głosi, że cząstki atomowe „uznają” nie dwie, lecz trzy możliwości. Tą trzecią jest… stan nieokreślony, coś pośredniego między „tak” i „nie”. System logiczny zawierający oprócz prawdy i fałszu także „nieokreśloność” nazywamy logiką trójwartościową. Warto wiedzieć, że na siedem lat przed odkryciem Heisenberga dwaj polscy logicy Łukasiewicz i Tarski wskazywali na możliwość wprowadzenia takiej logiki.”

Prawdopodobnie pierwsze odniesienie do Jin-Jang pochodzi z „Księgi Przemian” (I-cing, Yi Jing). W tej księdze Jin i Jang są reprezentowane przez linie przerywane i ciągłe. Kombinacja tych linii w pary daje 4 diagramy podwójne. Po dodaniu do każdego z nich po jednej z możliwych linii powstaje 8 trygramów. Ostatecznie z rożnych kombinacji trygramów wyłaniają się 64 hexagramy. Te 64 hexagramy opisują wszystkie możliwe fenomeny we Wszechświecie. Każdy z nich ma niezwykły opis, o głębokim, duchowym i filozoficznym znaczeniu. I-Cing jest  nazywane Oracle, czyli Wyrocznia. W Europie mamy znakomite tłumaczenie tej księgi na język niemiecki dokonane przez Richarda Wilhelma, które później doczekało się dalszych tłumaczeń na pozostałe języki świata zachodniego. Carl Jung, wybitny psychiatra, psycholog używał jej do pracy z pacjentami. Uważał on, że używanie księgi I-Cing to wchodzenie w stan rozmowy z naszą Jaźnią.

W piśmie chińskim Jin i Jang nawiązują do ciemnej i oświetlonej strony doliny.

Filozofia wschodu rodziła się z obserwacji przyrody. Podobnie pojęcia Jin i Jang pochodzą z obserwacji przyrody: zamiana dnia w noc, słońca w księżyc, aktywności w odpoczynek.  Można dostrzec w przyrodzie ciągłą cykliczną zmianę fenomenów pomiędzy dwoma biegunami. Ruch cykliczny. Z tego punktu widzenia Jin i Jang są dwoma etapami ruchu cyklicznego, które są w ciągłej transformacji jednego w drugie, są wyrazem pewnej dwoistości, dualności w czasie.

 
Każdy fenomen we wszechświecie zmienia się w cyklicznym ruchu od maksimum do minimum i przeobrażanie się Jin i Jang są siłą napędową tych zmian. Każdy fenomen ma w sobie Jin i Jang w różnym stopniu materializacji. Dzień przynależy do Jang, ale osiągnąwszy swój szczyt w południe zaczyna się wyłaniać z jego wnętrza i rozwijać Jin.

Jang symbolizuje to najmniej materialne, energię, stan eteryczny materii, subtelne. Jin symbolizuje to najbardziej materialne, gęste stany materii. Energia i materia są dwoma etapami tego samego kontinuum, z nieskończonością możliwych stanów agregacji/materializacji.

Współzależność Jin i Jang:
a) mimo, że są to etapy przeciwstawne, Jin-Jang formują jedność i się uzupełniają.
b) Jang zawiera zalążek Jin i vice versa, to reprezentują małe kółka białe i czarne
c) nic nie jest całkowicie Jin lub Jang
d) Jang się transformuje w Jin i vice versa

Jin i Jang są w ciągłej równowadze dynamicznej, jeden nie może istnieć bez drugiego. Jin transformuje się w Jang, ale tylko gdy określone warunki będą spełnione. Rzeczy mogą ulec zmianie głównie ze względu na przyczyny wewnętrzne, dopiero w drugiej kolejności ze względu na warunki zewnętrzne. Zmiana zachodzi tylko, gdy warunki wewnętrzne osiągnęły swoją dojrzałość.

Istnieją 4 możliwe stany nierównowagi między Jin i Jang: przewaga Jin, przewaga Jang, niedobór Jin i niedobór Jang. Kiedy jest nadmiar Jin prowadzi on do zmniejszenia Jang, innymi słowy nadmiar Jin konsumuje Jang. Kiedy jest nadmiar Jang zmniejsza się Jin, to znaczy, że nadmiar Jang konsumuje Jin. Kiedy Jin jest słabe, Jang znajduje się w pozornym nadmiarze. Kiedy Jang jest słabe, Jin jest w pozornym nadmiarze. To ważne, aby dostrzec różnice między nadmiarem Jin i niedoborem Jang, mogą wydawać się tym samym, ale nie są. To kwestia dostrzeżenia tego co było pierwsze, a co wtórne.

Zastosowanie Teorii Jin-Jang w Medycynie Wschodu

W Medycynie Chińskiej wszystkie systemy lecznicze sprowadzają się do jednej z czterech strategii: tonifikować Jang, tonifikować Jin, eliminować nadmiar Jang, eliminować nadmiar Jin.

Części ciała człowieka są bardziej Jin lub Jang, jednak jest to względne. Obszar klatki piersiowej jest Jang w porównaniu do brzucha, ale jest bardziej Jin niż głowa.

Niektóre organy wewnętrzne przynależą do Jang, a inne do Jin. Organy Jang transformują, trawią pożywienie i wydalają produkty uboczne przemiany materii. Organy Jang są aktywne, ciągle się napełniają i opróżniają, transformują, oddzielają produkty oraz wydalają, aby z jedzenia wyprodukować Qi. Organy Jang to: żołądek, jelito cienkie, jelito grube, pęcherz moczowy, woreczek żółciowy, potrójny ogrzewacz. Natomiast organy Jin gromadzą najwartościowsze esencje powstałe w procesie trawienia i transformacji przeprowadzonej przez organy Jang (gromadzą Qi, krew, płyny ustrojowe i esencję). Organy Jin to: trzustka-śledziona, serce, płuca, nerki, osierdzie.

W Medycynie Chińskiej mówimy, że każdy organ ma swój aspekt Jin i Jang. Jang to są jego funkcje, a Jin to struktura organu (krew, esencja, płyny).

Qi jest bardziej Jang w porównaniu do krwi. Krew jest także formą Qi, ale jest gęstszą i bardziej materialną formą Qi, dlatego Krew jest bardziej Jin. Qi ma za zadanie ogrzewać, chronić, transformować y podnosić, typowe funkcje Jang. Krew ma za zadanie odżywiać i nawilżać, typowe funkcje Jin.

 
W Tradycyjnej Medycynie Chińskiej równowaga między Wodą (Jin) i Ogniem (Jang) w ciele człowieka jest fundamentalna. Aby ją dobrze zrozumieć najpierw trzeba poznać Teorię 5 elementów, którą z pewnością opiszę w jednym z kolejnych artykułów na blogu. Natomiast tu możemy wyjaśnić, że równowaga między ogniem fizjologicznym (Jang), a wodą (Jin) jest fundamentalna i ma ogromne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Ogień fizjologiczny (Ming Meng) pochodzący z naszych Nerek pomaga Sercu pracować prawidłowo i poprzez to być mocną ostoją dla naszego umysłu, dostarcza ciepła Śledzionie-Trzustce, aby mogły przeprowadzać prawidłowo transformacje substancji odżywczych, stymuluje funkcje Jelita Cienkiego, dostarcza ciepła Pęcherzowi, aby mógł transformować i eliminować płyny oraz ogrzewać Macicę. Gdy Ogień Fizjologiczny słabnie umysł dotyka depresja, Śledziona-Trzustka nie transformują prawidłowo, Jelito Cienkie nie oddziela prawidłowo produktów, słabną funkcje Pęcherza i pojawia się zatrzymanie płynów, a Macica się wychładza i następuje bezpłodność. Element Wody nawilża i ochładza ciało podczas wszystkich funkcji fizjologicznych oraz równoważy Ogień Fizjologiczny. Stąd równowaga między nimi jest tak ważna.

Nadmiar Jang w ciele manifestuje się jako ciepło, gorąco. Narmiar Jin jak zimno. Pobudzenie, bezsenność, niemożność pozostania w stanie spoczynku, trzęsące się kończyny, szybkie ruchy lub szybkie mówienie to nadmiar Jang. Zachowanie spokojne, ochota by ciągle być w spoczynku, senność, powolne ruchy i powolny sposób mówienia wskazują na nadmiar Jin. Wysuszenie skóry, oczu, gardła, sloców wskazuje na nadmiar Jang. Nadmiar Jin, czyli wilgoci to z kolei śluz w organizmie, łzawiące oczy, pryszcze na skórze, luźne stolce. Zmiany w ciele, guzki, opuchlizna o charakterze twardym wskazują na nadmiar Jang, natomiast jeśli są miękkie to namiar Jin.

W stanie dobrego zdrowia Jin i Jang harmonijnie istnieją w równowadze dynamicznej i w takiej sytuacji nie mogą być zaobserwowane jako wielkości oddzielne, zatem nie pojawiają się żadne symptomy. Jin i Jang w ciele manifestują się dopiero gdy są w nierównowadze.

źródło zdjęcia, dziękuję autorowi: https://pixabay.com/pl/users/gdj-1086657/

Źródło wiedzy: Los Fundamentos de la Medicina China Giovanni Maciocia, bezpośrednie nauki moich dwóch nauczycieli: Ota Masao oraz Jae-Dong Shon An, a także moje własne wieloletnie doświadczenie jako akupunkturzystka i fizyk 🙂